Του ΝΙΚΟΥ ΒΑΤΟΠΟΥΛΟΥ
Η Καθημερινή
- 1 Aug 2023
Είχε ερωτηθεί κάποτε ο Μάρτιν Βάλζερ, ο Γερμανός συγγραφέας που απεβίωσε στις 28 Ιουλίου σε ηλικία 96 ετών, για τους λογής λογής θανάτους, της λογοτεχνίας, του βιβλίου, της κριτικής. «Δεν υπάρχει τίποτε πιο ζωντανό από τη λογοτεχνία», είχε απαντήσει. «Κι εγώ προσωπικά δεν μπορώ να δεχτώ ότι ανήκω σε ένα είδος υπό εξαφάνιση. Σαν να μιλάμε για δεινοσαύρους… αυτό που λέω είναι πως ο συγγραφέας είναι το βιβλίο, από την αρχή μέχρι το τέλος. Η Ευρώπη είναι η λογοτεχνία της, ο Ιψεν, ο Ντοστογιέφσκι, ο Στρίντμπεργκ, ο Ντίκενς, η λογοτεχνία δεν έχει και δεν γνωρίζει σύνορα. Είναι ένα σύμπαν».
Αυτά είχε πει ο Μάρτιν Βάλζερ στον Κώστα Καλφόπουλο μερικά χρόνια πίσω, το 2009, όταν είχε επισκεφθεί την Αθήνα προσκεκλημένος του Ινστιτούτου Γκαίτε (η συνέντευξη είχε δημοσιευθεί στην «Καθημερινή» στις 7.6.09). Ο Βάλζερ, γεννημένος το 1927, στη νότια Γερμανία, υπήρξε ένας από τους κύριους εκφραστές του ευρωπαϊκού πνεύματος, ένας διανοούμενος που αντλούσε χυμούς τόσο από το εξπρεσιονιστικό κλίμα της Μεσευρώπης και το καφκικό σύμπαν όσο και από τον αισθητισμό του Προυστ και τη βαθιά αισθητηριακή επαφή με όλο το συνειδησιακό υπόστρωμα του ευρωπαϊκού αστισμού. Ο Μάρτιν Βάλζερ υπήρξε από τους τελευταίους εκπροσώπους εκείνου του βαθέος γερμανικού πνεύματος, όπως ήταν και ο Τόμας Μαν πριν από αυτόν, όπως ήταν και ο συνομήλικός του Γκύντερ Γκρας. Ο θάνατος του Βάλζερ, λίγο μετά τον θάνατο του Μίλαν Κούντερα (γεννημένου το 1929), μας υπενθυμίζει το πέρασμα εκείνης της ευρωπαϊκής γενιάς που έζησε τον Μεσοπόλεμο σε παιδική ηλικία και υπήρξε μάρτυρας του μεταπολεμικού μετασχηματισμού της Ευρώπης.
Ο Βάλζερ βίωσε όλους τους κύκλους κρίσης, καταστροφής, διχασμού και ανασυγκρότησης της πατρίδας του. Υπήρξε πολιτικοποιημένος, αρχικά προς τα αριστερά, μετέπειτα προς τα δεξιά, εμβαθύνοντας πάνω σε θέματα εθνικής συνείδησης, ατομικής συγκρότησης, διαχείρισης της μνήμης σε επίπεδο προσωπικό, συλλογικό, οικουμενικό. Η έννοια της ντροπής και της ενοχής που βάρυνε ιδιαίτερα τη Γερμανία στις μεταπολεμικές δεκαετίες τον απασχολούσε ιδιαίτερα.
Ο Μάρτιν Βάλζερ ήταν ένας συγγραφέας που τον συγκινούσε τόσο η ανατομία όσο και η τοιχογραφία. Είχε επιτύχει αυτόν τον μοναδικό συνδυασμό σε ένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματά του, με τίτλο «Η υπεράσπιση της παιδικής ηλικίας» (μτφ. Κώστας Κουτσουρέλης, Πάνος Σιμίτος, εκδ. Εστία, 2001), όπου επί της ουσίας –με φόντο τον βομβαρδισμό της Δρέσδης το 1945– επιχειρεί μια τομή στη γερμανική συνείδηση. Η διαίρεση της Γερμανίας κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ήταν πάντα σύμφωνα με τον Βάλζερ ένα τραύμα, αλλά και η επανένωση ήταν μια διαρκής αφορμή –κατά την παραγωγική για εκείνον δεκαετία του 1990– για συνεχή αναμόχλευση της γερμανικής ιδιοσυστασίας.
Κατά την παράδοση ενός γερμανικού λογοτεχνικού κανόνα, ο Βάλζερ συνομιλούσε τόσο με το παρελθόν και την παρακαταθήκη του Γκαίτε και του Σίλερ όσο και με το παρόν και τα τεράστια ανοικτά ζητήματα των ρευστών ταυτοτήτων. Κατά τη δεκαετία του ’80, βιβλία του είχαν εκδοθεί από τις εκδόσεις Οδυσσέας, το 2001 και το 2004 από τον Καστανιώτη («Η πηγή» και «Βιογραφία ενός έρωτα») και όλα τα άλλα από τις εκδόσεις Εστία («Η υπεράσπιση της παιδικής ηλικίας», «Ο θάνατος ενός κριτικού», «Η στιγμή του έρωτα», «Ο άντρας που ήξερε ν’ αγαπάει»).
Ο θάνατός του, λίγο μετά τον Κούντερα, μας υπενθυμίζει το πέρασμα εκείνης της γενιάς που έζησε τον Μεσοπόλεμο και υπήρξε μάρτυρας του μεταπολεμικού μετασχηματισμού της Ευρώπης.
Για την ενίσχυση των φιλολόγων 